سلامت دهان و دندان در افراد بیمار یا کم حرکت اهمیت بالایی دارد. وقتی کسی به دلایلی در خانه بستری است، احتمال تجمع باکتری‌ها، خشکی دهان و بروز عفونت‌های دهانی افزایش می‌یابد. این موقع است که «مراقبت دهان و دندان بیمار» اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. در این مقاله، گام به گام روش‌ها و نکات عملی برای مراقبت از دهان و دندان بیمار در منزل را بررسی می‌کنیم تا شما به عنوان مراقب بتوانید با اعتماد به نفس بیشتری این کار را انجام دهید.
چرا مراقبت دهان و دندان بیمار مهم است؟
وقتی فردی به دلیل بیماری، کهولت سن یا محدودیت حرکتی در خانه بستری می‌شود، اغلب توجه خانواده و مراقبین روی تغذیه، دارو و استراحت او متمرکز است؛ اما یکی از مهم‌ترین بخش‌های مراقبت که معمولاً نادیده گرفته می‌شود، مراقبت دهان و دندان بیمار است. سلامت دهان فقط به زیبایی لبخند مربوط نیست، بلکه ارتباط مستقیمی با سلامت عمومی بدن دارد.
جلوگیری از عفونت تنفسی
باکتری‌های موجود در دهان می‌توانند به دستگاه تنفسی وارد شوند و پنومونی (عفونت ریه) ایجاد کنند، بخصوص در بیمارانی که بلع مشکل دارند. مراقبت منظم دهان به کاهش این خطر کمک می‌کند.
حفظ توان جویدن و تغذیه
اگر دهان دردناک یا التهاب داشته باشد، بیمار ممکن است نتواند به خوبی غذا بخورد و سوءتغذیه ایجاد شود.
کنترل بوی بد دهان و ایجاد راحتی
یک دهان پاک و مرطوب باعث می‌شود بیمار احساس بهتری داشته باشد و از بوی بد و ناراحتی خلاص شود.
سلامت عمومی
بین سلامت دهان و سلامت عمومی ارتباط وجود دارد؛ مشکلات دهانی ممکن است بر دیابت، قلب، فشار خون و عفونت‌های سیستمی تأثیر بگذارند.
چالش‌های ویژه در مراقبت دهان بیمار در خانه
- بیمار توانایی حرکتی محدود دارد و نمی‌تواند خودش مسواک بزند
- دهان بیمار بسیار خشک است (به علت داروها، کمبود بزاق)
- بیمار همکاری نمی‌کند (مثلاً سالمندان مبتلا به دمانس)
- وجود دندان مصنوعی یا پروتز
- تغییر وضعیت سلامتی بیمار که مراقبت را دشوارتر می‌کند
ابزارها و وسایل مورد نیاز بهداشت دهان و دندان در منزل
برای مراقبت دهان و دندان بیمار، داشتن تجهیزات مناسب ضروری است. فهرستی از وسایل مورد نیاز:
- مسواک نرم با سری کوچک
- مسواک تک‌پشته (single-tuft) برای نقاط سخت
- گاز استریل یا گاز نرم مرطوب
- دهان شویه ملایم یا ژل مرطوب کننده (فاقد الکل)
- اسفنج سواب دهانی (oral care swab) برای زمانی که مسواک زدن ممکن نیست
- دستکش یکبار مصرف
- لیوان آب ولرم
- حوله کوچک تمیز
- ابزار بین دندانی (نخ دندان، براش بین دندانی)
روش گام به گام مراقبت دهان و دندان بیمار
در این بخش، روش عملی را مرحله به مرحله توضیح می‌دهم:
آماده سازی
- دست هایتان را خوب بشویید و دستکش بپوشید.
- بیمار را در وضعیت راحت (نیمه نشسته یا با تکیه مناسب) قرار دهید.
- از بیمار بخواهید کمی دهانش را باز کند یا چانه‌اش را کمی بالا نگه دارد.
- ابزار لازم را آماده کنید (مسواک، گاز، آب، دهانشویه).
تمیز کردن دندان‌ها و لثه‌ها
- اگر بیمار قادر به مسواک زدن است، می‌توانید به او کمک کنید: مسواک نرم با مقدار کمی خمیر دندان فلوراید (به اندازه نخود) استفاده کنید. حرکت دورانی ملایم و از لثه به سمت بیرون.
- اگر بیمار قادر به انجام نیست، شما به عنوان مراقب باید مسواک را در دست بگیرید و به آرامی دندان‌ها را تمیز کنید.
- در نقاطی که دسترسی دشوار است، از مسواک تک‌پشته استفاده کنید.
- برای فواصل بین دندان‌ها نخ دندان یا براش بین‌دندانی استفاده کنید اگر فضا وجود دارد.
مراقبت از زبان و سقف دهان
- زبان محل تجمع باکتری‌هاست؛ به ملایمت از جلو به عقب با مسواک نرم یا سواب مرطوب تمیزش کنید.
- سقف دهان را با گاز مرطوب آرام پاک کنید.
- مراقب باشید که بیمار حالت تهوع نگیرد؛ کنترل فشار و سرعت کار مهم است.
مراقبت از دندان مصنوعی
- اگر بیمار دندان مصنوعی دارد، بعد از هر وعده غذا پروتز را خارج کرده و با آب ولرم و مسواک نرم تمیز کنید.
- شب قبل از خواب، پروتز را در محلول تمیزکننده قرار دهید.
- لثه و دهان را نیز با گاز مرطوب یا مسواک نرم تمیز کنید.
مدیریت خشکی دهان
- اگر دهان خشک است، از ژل مرطوب‌کننده دهان یا اسپری بدون الکل استفاده کنید.
- تشویق بیمار به نوشیدن جرعه جرعه آب (اگر امکان دارد).
- استفاده از یخ‌نبات بدون قند یا مکیدن یخ خرد شده برای تحریک بزاق.
- استفاده از مرطوب‌کننده محیط یا بخور ملایم در اتاق.
شستشو، آبکشی و مراقبت نهایی
- بعد از مسواک زدن، اگر بیمار امکان دارد، دهانش را با آب ولرم بشوید و تف کند.
- اگر نتواند تف کند، از سواب مرطوب برای پاک کردن باقی‌مانده‌ها استفاده کنید.
- یک حوله یا گاز تمیز در زیر چانه‌اش قرار دهید تا قطرات آب جمع شود.
- ابزارها را بشویید و خشک کنید و دستکش را دور بیندازید.
نکات و توصیه‌های عملی نظافت دهان بیمار
- بهتر است مراقبت را دو بار در روز (صبح و شب) و اگر ممکن است بعد از وعده غذایی هم انجام دهید.
- فشار خیلی زیاد ممنوع است؛ مراقب باشید به لثه آسیب نزنید.
- اگر دهان بیمار آسیب‌پذیر است، از ژل‌های بدون فوم و خمیردندان‌های ملایم استفاده کنید.
- برای بیمارانی که همکاری نمی‌کنند، قدم به قدم و با آرامش کار را انجام دهید؛ مثلاً «اول مسواک را بگیر»، «حالا این را بکن».
- وضعیت دهان بیمار را ثبت کنید (خونریزی، زخم، بوی بد).
- مسواک بیمار را هر ۲–۳ ماه یا زودتر اگر برس آن فرسوده شد، تعویض کنید.
- با دندانپزشک یا پرستار مشورت کنید اگر امکان، برای معاینه دوره‌ای دهان.
- اگر بیمار به تغییری ناگهانی در دهان دچار شد (زخم، درد شدید)، فورا پیگیری شود.
مراقبت‌های ویژه برای شرایط خاص بیمار
بیمار دارای دندان مصنوعی: همان‌طور که گفتیم، پروتز باید جدا شود و تمیز شود. اگر پروتز مناسب نیست، ممکن است فشار به لثه‌ها وارد کند و زخم ایجاد شود.
خشکی شدید دهان: در این حالت، تمرکز بیشتر بر مرطوب کردن دهان، تحریک بزاق و استفاده از ژل‌های مرطوب‌کننده است.
زخم یا التهاب دهان: اگر دیده‌اید زخم‌هایی که خوب نمی‌شوند، یا لثه‌ها متورم و قرمز شدند، این وضعیت نیاز به پیگیری دندانپزشکی دارد.
بیمار توانایی آبکشی و تف ندارد: در این موارد از سواب مرطوب یا گاز نمناک برای پاک کردن باقی‌مانده‌ها استفاده کنید.
بیمار با بیماری‌هایی مثل دمانس: در این شرایط، صبر، آرامش، تشویق و تکرار دستورات به روش ساده مهم است. به تدریج عادت ایجاد شود.
علامت‌های هشدار و زمان مراجعه به دندانپزشک
اگر یکی از این علائم را دیدید، باید به دندانپزشک یا متخصص رجوع کنید:
- خونریزی مزمن لثه‌ها
- درد مداوم یا احساس سوزش در دهان
- زخم‌هایی که بعد از چند روز خوب نمی‌شوند
- بوی بد دهان پایدار
- تورم یا برآمدگی در دهان
- لق شدن دندان‌ها
- پروتز که دیگر مناسب نیست
در پایان
مراقبت از دهان و دندان بیمار در خانه شاید ابتدا به نظر سخت برسد، اما با رعایت اصول ساده، ابزار مناسب و صبر می‌شود به خوبی انجامش داد. این مراقبت نه تنها جلوی بروز عفونت‌ها را می‌گیرد بلکه کیفیت زندگی بیمار را بهبود می‌بخشد، درد و ناراحتی را کاهش می‌دهد و تغذیه مناسب را امکان‌پذیر می‌سازد. به یاد داشته باشید پرستاران شیراز درمان با نرمی و صبر مراقب دهان و دندان بیماران در خانه هستند.
پرسش‌های متداول
آیا می‌توانم از دهانشویه قوی برای بیمار استفاده کنم؟
پاسخ: خیر، دهانشویه قوی ممکن است دهان را خشک‌تر کند یا حساسیت ایجاد کند. بهتر است از محلول‌های ملایم و بدون الکل استفاده شود.
اگر بیمار نتواند دهانشویی کند چه کنم؟
از سواب مرطوب یا گاز مرطوب برای پاک کردن باقی‌مانده‌ها استفاده کن.
مسواک برقی یا دستی کدام بهتر است؟
اگر بیمار به مسواک برقی عادت دارد، می‌توان استفاده کرد، اما در بیماران با همکاری پایین یا صدای زیاد ممکن است باعث اضطراب شود. مسواک دستی نرم به همراه کمک مراقب معمولاً گزینه مطمئن‌تری است.
خشکی دهان را چگونه کنترل کنیم؟
نوشیدن آب، استفاده از ژل مرطوب‌کننده، مکیدن یخ بدون قند، تحریک بزاق با شیرینی بدون قند یا یخ خرد شده، مرطوب کردن محیط.
