جابه‌جایی بیمار روی تخت؛ اصول، روش‌ها و نکات ایمنی

جابه‌جایی بیمار روی تخت یکی از مهم‌ترین مهارت‌های مراقبتی و پرستاری است؛ مهارتی که اگر درست انجام شود، کیفیت زندگی بیمار را بالا می‌برد و همزمان احتمال آسیب به پرسنل درمان یا مراقب خانگی را کم می‌کند. در سال‌های اخیر، نگاه حرفه‌ای به جابه‌جایی بیمار از یک کار «فیزیکی ساده» به یک فرآیند استاندارد، علمی و مبتنی بر ارگونومی تغییر کرده است؛ یعنی هر حرکت باید با هدف کاهش ریسک سقوط، کاهش درد بیمار، و پیشگیری از زخم فشاری و آسیب‌های اسکلتی عضلانی انجام شود.

جابه‌جایی بیمار روی تخت یعنی چه و چرا مهم است؟

جابه‌جایی بیمار روی تخت (Bed Mobility) شامل مجموعه‌ای از حرکت‌هاست که بیمار یا مراقب برای تغییر موقعیت بیمار انجام می‌دهد، مثل:

• بالا کشیدن بیمار به سمت بالای تخت

• چرخاندن بیمار به پهلو (turning)

• تغییر وضعیت از طاق‌باز به نیم‌نشسته

• انتقال بیمار به لبه تخت (sitting at edge)

• جابه‌جایی کوتاه از یک سمت به سمت دیگر (lateral move)

چرا این مهارت اهمیت دارد؟

چون جابه‌جایی اصولی:

• از زخم فشاری (Bed sore) جلوگیری می‌کند

• درد و فشار روی مفاصل را کاهش می‌دهد

• گردش خون و تنفس را بهتر می‌کند

• ریسک سقوط را کم می‌کند

• و مهم‌تر از همه، از آسیب کمر و شانه مراقب جلوگیری می‌کند

قواعد طلایی جابه‌جایی بیمار روی تخت (قانون‌های ثابت)

قبل از اینکه وارد روش‌ها شویم، چند قانون طلایی وجود دارد که در همه تکنیک‌ها مشترک است.

۱) قانون «ایمنی اول»

• تخت را قفل کنید

• اگر بیمار ریسک سقوط دارد، نرده‌ها را به شکل مناسب بالا ببرید

• کف زمین خشک و بدون مانع باشد

• اگر بیمار گیج یا خواب‌آلود است، تنها جابه‌جا نکنید

۲) قانون «کمک گرفتن و تجهیزات»

اگر بیمار سنگین است یا توان حرکتی پایین دارد:

• از نفر دوم کمک بگیرید

• از ملحفه لغزنده (Slide sheet) یا بالابر بیمار استفاده کنید

• از کشیدن مستقیم زیر شانه‌ها و بازوها خودداری کنید (ریسک آسیب)

۳) قانون ارگونومی مراقب (برای جلوگیری از کمردرد)

• کمر را صاف نگه دارید

• از پاها نیرو بگیرید نه از کمر

• بیمار را نزدیک بدن خود نگه دارید

• حرکت را با وزن بدن و انتقال وزن انجام دهید، نه کشیدن ناگهانی

۴) قانون ارتباط با بیمار

حتی اگر بیمار توان کم دارد:

• حرکت را توضیح دهید

• از او بخواهید هر مقدار که می‌تواند کمک کند (مثلاً زانو را خم کند، دست‌ها را روی سینه بگذارد)

• شمارش کنید: «یک، دو، سه… حرکت»

ارزیابی قبل از جابه‌جایی (مرحله‌ای که نباید جا بیفتد)

یک جابه‌جایی امن همیشه با ارزیابی شروع می‌شود.

چک‌لیست سریع ۳۰ ثانیه‌ای

1. سطح هوشیاری: بیمار هوشیار و همکاری‌پذیر است؟

2. درد: درد کجاست؟ شدت؟ با حرکت بدتر می‌شود؟

3. محدودیت‌ها: شکستگی، جراحی، درن، سوند، سرم، زخم؟

4. توان حرکتی: می‌تواند زانو خم کند؟ دست‌ها را حرکت دهد؟

5. وزن و تعادل: وزن بیمار چقدر است؟ آیا مراقب به تنهایی قادر است؟

نکته مهم: اگر بیمار درد شدید دارد، یا احتمال آسیب ستون فقرات/لگن وجود دارد، از تیم درمان کمک بگیرید.

تجهیزات کاربردی برای جابه‌جایی بیمار روی تخت (خانگی و بیمارستانی)

در سال‌های اخیر، تاکید زیادی روی کاهش فشار فیزیکی مراقب با کمک تجهیزات شده است.

تجهیزات ساده و موثر

• ملحفه لغزنده (برای بالا کشیدن و جابه‌جایی بدون اصطکاک)

• بالش و رول پوزیشنینگ (برای حمایت از بدن در پهلو)

• کمربند انتقال (Transfer belt – بسته به شرایط)

• بالابر بیمار (در بیمارستان/خانه برای بیمار سنگین یا ناتوان)

• تخت قابل تنظیم (بالا/پایین کردن سر یا پا)

روش ۱ — بالا کشیدن بیمار به سمت بالای تخت (Reposition Up in Bed)

این یکی از رایج‌ترین نیازهاست؛ چون بیمار به مرور به سمت پایین تخت سر می‌خورد.

روش استاندارد برای بیمار همکاری‌پذیر

1. تخت را تا حد ممکن بالا بیاورید (در ارتفاع مناسب برای کمر شما)

2. سر تخت را کمی پایین بیاورید (اگر امکان دارد و برای بیمار مجاز است)

3. بیمار زانوها را خم کند و پاها را روی تخت قرار دهد

4. از بیمار بخواهید با فشار پاها، بدن را به سمت بالا هل بدهد

5. شما همزمان با انتقال وزن از پای عقب به جلو، کمک کنید

6. حرکت را در ۱ یا ۲ مرحله انجام دهید، نه چند کشیدن کوچک

روش استاندارد برای بیمار کم‌توان (با ملحفه لغزنده)

1. ملحفه لغزنده زیر تنه بیمار قرار دهید

2. ۲ نفر در دو طرف تخت بایستند

3. با شمارش “۳،۲،۱” همزمان بیمار را به سمت بالا هل دهید (نه کشیدن)

4. بدن را یکپارچه حرکت دهید (سر و تنه جدا نشوند)

هشدار: هرگز بیمار را از زیر بازوها نکشید (آسیب عصب/شانه).

روش ۲ — چرخاندن بیمار به پهلو (Turning / Side-lying)

چرخاندن بیمار برای جلوگیری از زخم فشاری، تخلیه ترشحات، و افزایش راحتی ضروری است.

H3: مراحل چرخاندن بیمار (با کمک یک نفر)

1. تخت را قفل کنید و ارتفاع را تنظیم کنید

2. دست بیمار را روی سینه بگذارید یا روی شکم

3. زانوی سمت مخالف جهت چرخش را خم کنید

4. با دست خود لگن و شانه بیمار را کنترل کنید

5. بیمار را در یک حرکت نرم به پهلو بچرخانید

6. پشت بیمار بالش یا رول قرار دهید تا روی پهلو ثابت بماند

7. بین زانوها بالش بگذارید تا فشار روی لگن کم شود

نکته طلایی

• هدف این نیست که بیمار «روی پهلو بیفتد»، هدف این است که بدن کنترل‌شده تغییر وضعیت بدهد.

جدول استاندارد وضعیت‌های بدن روی تخت و کاربرد آن‌ها

این جدول برای کاربران خیلی کاربردی است (مناسب وسط مقاله و افزایش زمان ماندگاری):

اشتباهات خطرناک در جابه‌جایی بیمار روی تخت (مخصوص مراقب خانگی)

خیلی از آسیب‌ها به خاطر چند اشتباه ساده رخ می‌دهد:

• کشیدن بیمار از زیر بغل یا بازو

• جابه‌جا کردن بدون قفل کردن تخت

• انجام حرکت بدون هماهنگی و شمارش

• بالا نکشیدن تخت و خم شدن زیاد

• نادیده گرفتن سوند، سرم یا درن

• قرار ندادن بالش حمایتی بعد از تغییر وضعیت

• تغییر وضعیت سریع برای بیمار دردناک یا جراحی‌شده

روش ۳ — انتقال بیمار به لبه تخت (نشستن در لبه تخت)

نشستن در لبه تخت (Dangling) یک مرحله مهم برای:

• آماده‌سازی بیمار برای ایستادن و راه رفتن

• پیشگیری از سرگیجه هنگام بلند شدن

• تقویت تعادل و عضلات مرکزی بدن

مراحل انتقال بیمار از خوابیده به نشسته در لبه تخت

1. تخت را قفل کنید و ارتفاع را تنظیم کنید

2. بیمار را به پهلو بچرخانید (به سمت شما یا سمت خروج)

3. پاهای بیمار را آرام از تخت خارج کنید

4. همزمان با پایین آوردن پاها، شانه‌ها و تنه بیمار را به سمت بالا هدایت کنید

5. اجازه دهید بیمار چند ثانیه بنشیند و تنفس را تنظیم کند

6. اگر بیمار سرگیجه یا رنگ‌پریدگی دارد، چند دقیقه صبر کنید یا دوباره به عقب برگردانید

نکته ایمنی (خیلی مهم)

در بیماران مسن یا کسانی که فشار خون پایین دارند، هنگام نشستن ممکن است دچار افت فشار (Orthostatic hypotension) شوند.
علائم:

• سرگیجه

• تاری دید

• تعریق

• تهوع
  در این حالت بیمار را آرام به عقب برگردانید و پاها را کمی بالا بیاورید.

روش ۴ — جابه‌جایی بیمار از یک سمت تخت به سمت دیگر (Lateral Move)

این تکنیک وقتی لازم است که بیمار در تخت در موقعیت درست نیست، یا باید به سمت سالم بدن حرکت داده شود.

روش با ملحفه لغزنده (ایمن‌ترین)

1. ملحفه لغزنده زیر بیمار قرار دهید

2. دو نفر در دو طرف تخت قرار بگیرند

3. حرکت را در یک خط مستقیم انجام دهید

4. کشیدن ممنوع، هل دادن کنترل‌شده مجاز

5. بعد از جابه‌جایی، بالش‌های حمایتی را تنظیم کنید

برنامه تغییر وضعیت بیمار برای جلوگیری از زخم فشاری (Pressure Injury)

یکی از اهداف اصلی جابه‌جایی بیمار روی تخت، پیشگیری از زخم فشاری است.

قانون رایج تغییر وضعیت

• برای بیمار بی‌حرکت: هر ۲ ساعت یک‌بار تغییر وضعیت

• اگر بیمار ریسک بالا دارد (دیابت، سوءتغذیه، بی‌اختیاری، کاهش گردش خون): ممکن است فواصل کوتاه‌تر لازم باشد.

 نقاط پرخطر برای زخم فشاری

• دنبالچه

• پاشنه‌ها

• آرنج‌ها

• استخوان لگن (Trochanter)

• پشت سر و شانه‌ها

اقدامات مکمل همراه تغییر وضعیت

• خشک و تمیز نگه داشتن پوست

• استفاده از کرم‌های محافظ در صورت بی‌اختیاری

• محافظ پاشنه یا بالش زیر ساق پا (پاشنه هوا باشد)

• تغذیه کافی (پروتئین و آب)

جدول تصمیم‌گیری: آیا جابه‌جایی با یک نفر ممکن است؟

تکنیک‌های ارگونومی برای جلوگیری از کمردرد مراقب

اگر مراقب هستید، مهم‌ترین اصل این است که خودتان آسیب نبینید. مراقب آسیب‌دیده، نمی‌تواند به بیمار کمک کند.

قانون ارگونومی طلایی

1. تخت را تا ارتفاع مناسب بالا بیاورید

2. پاها را کمی باز کنید (پایه محکم)

3. کمر صاف، زانوها کمی خم

4. بار را به بدن نزدیک نگه دارید

5. پیچش کمر ممنوع (با پاها بچرخید)

6. از وزن بدن کمک بگیرید نه زور دست

7. حرکت را با شمارش و هماهنگی انجام دهید

مراقبت از سوند، سرم و تجهیزات پزشکی هنگام جابه‌جایی

این قسمت خیلی مهم است چون بسیاری از آسیب‌ها به خاطر کشیده شدن سوند یا کنده شدن مسیر سرم اتفاق می‌افتد.

قبل از حرکت بررسی کن:

• مسیر سرم آزاد است؟

• کیسه ادرار پایین‌تر از سطح مثانه است؟

• درن‌ها ثابت هستند و گیر نمی‌کنند؟

• کابل مانیتور یا اکسیژن مزاحم نیست؟

نکته: یک “چک سریع” قبل از حرکت، جلوی ۸۰٪ مشکلات را می‌گیرد.

 اشتباهات رایج و راه اصلاح سریع

اشتباه ۱: بیمار بعد از پهلو کردن دوباره به پشت برمی‌گردد

✅ راه‌حل: بالش پشت بیمار بگذارید و زاویه را درست کنید.

اشتباه ۲: بیمار موقع بالا کشیدن درد می‌گیرد

✅ راه‌حل: از ملحفه لغزنده استفاده کنید، حرکت را نرم‌تر و یکپارچه انجام دهید.

اشتباه ۳: مراقب کمرش درد می‌گیرد

✅ راه‌حل: تخت را بالا بیاورید، زانو خم، انتقال وزن، کمک گرفتن از نفر دوم.

اگر بخواهیم جابه‌جایی بیمار روی تخت را در ۴ نکته خلاصه کنیم:

• ✅ قبل از حرکت ارزیابی کن (درد، هوشیاری، محدودیت‌ها، تجهیزات)

• ✅ همیشه ایمنی را رعایت کن (قفل تخت، محیط بدون مانع، شمارش)

• ✅ تکنیک درست + ارگونومی = پیشگیری از آسیب بیمار و مراقب

• ✅ برای بیمار کم‌توان یا سنگین، از نفر دوم و ابزار کمک بگیر

FAQ

 ۱) بهترین روش بالا کشیدن بیمار به سمت بالای تخت چیست؟

بهترین روش استفاده از ملحفه لغزنده و هماهنگی با شمارش است. بیمار اگر توان دارد زانوها را خم کند و با فشار پاها کمک کند. کشیدن از زیر بغل ممنوع است.

 ۲) هر چند ساعت باید بیمار را روی تخت تغییر وضعیت داد؟

برای بیمار بی‌حرکت معمولاً هر ۲ ساعت یک‌بار توصیه می‌شود. اگر بیمار ریسک بالای زخم فشاری دارد، ممکن است تغییر وضعیت با فواصل کوتاه‌تر لازم باشد.

 ۳) چگونه بیمار را به پهلو بخوابانیم که درد نگیرد؟

با خم کردن زانو، کنترل شانه و لگن، و استفاده از بالش پشت بیمار. حرکت باید نرم و یکپارچه باشد و بعد از تغییر وضعیت، بدن تثبیت شود.

 ۴) چه زمانی برای جابه‌جایی بیمار باید دو نفر باشند؟

وقتی بیمار سنگین است، همکاری ندارد، بی‌هوش است، یا خطر سقوط و آسیب دارد. همچنین در شرایط جراحی ستون فقرات یا درد شدید، دو نفر و راهنمایی تیم درمان ضروری است.

 ۵) چه تجهیزاتی در خانه برای جابه‌جایی بیمار مفید است؟

ملحفه لغزنده، بالش‌های حمایتی، محافظ پاشنه، و در صورت نیاز کمربند انتقال یا بالابر بیمار. این ابزارها کمک می‌کنند حرکت امن‌تر و فشار به کمر مراقب کمتر شود.