مغز استخوان و سلولهاي بنیادي:
مغز استخوان یک بافت نرم و اسفنجي شکل است كه در مركز استخوان قرار گرفته و سلولهاي بنیادي، سلولهاي خونساز جواني هستند كه بیشتر در مغز استخوان یافت مي شوند.اما بعضي از آنها در خون محیطي در گردشند، البته خون بند ناف جنین انسان نیز حاوي سلولهاي بنیادي است. این سلولها مي توانند تبدیل به گلبولهاي قرمز، گلبولهاي سفید و پلاکتها شوند، گلبولهاي قرمز اكسیژن را از ریه حمل كرده و در بدن منتشر مي كنند، گلبولهاي سفید بر علیه عفونتها جنگیده و نقش پلاکتها جلوگیري از خونریزي است.
این سلولهاي بنیادي مي توانند از مغز استخوان یا خون محیطي برداشته شده و براي پیوند مورد استفاده قرار گیرند.بدلیل اینکه امروزه جهت پیوند، علاوه بر مغز استخوان مي توان از سلولهاي بنیادي خون محیطي نیز استفاده كرد اصطلاح “پیوند سلولهاي خونساز” جایگزین بهتري براي “پیوند مغز استخوان” مي باشد.
در موارد مختلفي مي توان از “پیوند سلولهاي خونساز” استفاده كرد مانند:
• كمک به بدن براي تولید گلبولهاي خوني بیشتر.
• كمک به بدن براي مقابله با بیماریها.
• جایگزین كردن مغز استخوان معیوب با مغز استخوان سالم.
• علت شایع استفاده از پیوند سلولهاي خونساز در درمان سرطانهایي مانند سرطان خون (لوكمي)، سرطان غدد لنفاوي لنفوم و میلوما مي باشد.
سه نوع “پیوند سلولهاي خونساز” وجود دارد؟
۱. آلوژن(پیونداز دیگري): پیوند سلولهاي بنیادي از یک اهدا كننده خویشاوند یا غیرخویشاوند به فرد بیمار، در این روش سلولهاي بنیادي از مغز استخوان یا خون محیطي فرد دهنده گرفته مي شود.البته براي یافتن دهنده مناسب جهت پیوند، بیمار و دهنده باید آزمایش HLA( اچ.ال.آ( انجام دهند. این آزمایش میزان مشابهت سلولهاي هر فرد را با دیگري نشان مي دهد.
۲. اتولوگ(پیونداز خود): پیوند سلولهاي بنیادي از خود فرد بیمار به خودش، در این روش قبل از اینکه بیمار شیمي درماني و یا اشعه درماني بگیرد سلولهاي بنیادي جمع آوري و بعد از شیمي درماني یا اشعه درماني این سلولها مجددا به وي بازگردانده مي شود.
۳. سینژن از دوقلوي همسان: پیوند از خواهر یا برادر دوقلوي بیمار. البته چون تعداد افراد دوقلو كم است این پیوند محدود مي باشد و بندرت انجام مي شود. امروزه مي توان سلولهاي بنیادي را در حین تولد نوزاد از خون بند ناف وي تهیه و ذخیره نمود و بعدها جهت پیوند مورد استفاده قرار داد.
مراحلي كه باید قبل از پیوند طي شود:
قبل از انجام پیوند نیاز به انجام یکسري آزمایش دارید، اگر پیوند شما از نوع آلوژن )پیوند از دیگري( باشد مهمترین آزمایشي كه باید چک شود آزمایش خوني HLA” اچ.ال.آ” مي باشد تا مشخص شود بین شما و فرد دهنده سازگاري لازم جهت پیوند وجود دارد. آزمایشات و اقداماتي كه باید در هرنوع پیوندي انجام شود شامل: آزمایش خون،ادرار،مدفوع.سونوگرافي و عکسبرداري از بعضي اندامها، اكو ، نوارقلب ، مشاوره دندانپزشکي و نیز تشکیل پرونده.
آماده سازي براي پیوند و انجام آن
در این مرحله بایستي شما)در پیوند از خود( یا دهنده شما )در پیوند از دیگري( هر ۱۲ ساعت یکبار به مدت ۵-۴روز داروي خونسازGCSF( جي سي اس اف( را بصورت تزریق زیرپوستي دریافت نمایید، وظیفه این دارو افزایش گلبولهاي سفید خون و آزاد شدن سلولهاي بنیادي در خون محیطي مي باشد.داروي مورد نظر ممکن است در شما ایجاد حالت تهوع، بي اشتهایي، تب و درد استخوان نماید. نگران این عوارض نباشید زیرا در عرض ۳-۲روز بعد از آخرین نوبت دارویي از بین خواهند رفت.
روزانه با گرفتن نمونه خون وضعیت گلبولهاي سفید بررسي مي گردند،بعد از ۴-۳روز این گلبولها به حد مورد نظر مي رسند و در این زمان شما یا دهنده آماده عملیات جمع آوري سلولهاي بنیادي مي گردید به این عملیات ذخیره سازي”Harvesting “گفته مي شود. طي عملیات ذخیره سازي،سلولهاي بنیادي خون محیطي با استفاده از دستگاه مخصوص از خون جدا و در كیسه حاوي ماده نگهدارنده ذخیره مي شود،حجم این كیسه حدود ۵۰۰-۲۵۰سي سي مي باشد، خون از یک رگ بزرگ در دست یا از طریق لوله اي كه در رگ گردن گذاشته مي شود جمع آوري گردیده،وارد این دستگاه خواهد شد، سلولهاي بنیادي آن جدا و مجددا خون به بدن شما یا دهنده باز گردانده مي شود.
سلولهاي بنیادي جمع آوري شده ذخیره مي گردند تا در زمان مناسب وارد بدن شما شوند.كل عملیات ذخیره سازي حدود ۶-۴ ساعت بطول مي انجامد و مي توان سلولها را حداكثر تا ۴روز در یخچال بانک خون نگهداري نمود.
جهت انجام این عملیات نیاز نیست كه شما ناشتا باشید حتي در حین انجام اینکار اجازه خوردن،آشامیدن و دستشویي رفتن را دارید.جمع آوري سلولها قبل از شیمي درماني یا اشعه درماني انجام خواهد شد، بدلیل اینکه مقادیر داروهاي شیمي درماني یا پرتودرماني كه جهت آماده سازي بکار مي رود نسبت به داروهایي كه در درمان بیماري اولیه بکار مي رود بسیار بالاتر است احتمال عوارضي چون بي قراري،حالت ضعف،تهوع و استفراغ وجود دارد كه توسط تیم پیوند درمان خواهد شد،در این مرحله از پرستاران بخش بخواهید كه جزوه آموزشي شیمي درماني را در اختیار شما قرار دهند.یک تا سه روز بعد از اتمام شیمي درماني پیوند انجام خواهد شد و سلولهاي خونساز به صورت كیسه خون به شما تزریق مي گردد.
مرحله بعد از پیوند
وقتي براي شما پیوند انجام مي شود سلولهاي خونساز به درون مغز استخوان مهاجرت كرده و در عرض ۴-۲هفته شروع به ساختن سلولهاي خوني سالم مي كنند در این مدت زماني شما مستعد عفونت، كم خوني و خونریزي هستید كه با تجویز آنتي بیوتیک، خون و پلاکت مي توان به جنگ این مشکلاتت رفت.بیماراني كه پیوند آلوژن )ازدیگري( دریافت كرده اند علاوه بر داروهاي فوق باید داروهایي نیز براي جلوگیري از رد پیوند دریافت كنند.در این دوره ۴-۲ هفته اي كه نیاز است تا پیوند شما فعال گردد علاوه بر داروها، بدلیل پایین بودن سیستم ایمني بدن رعایت نکات بهداشت فردي از جمله زدن مسواک نرم سه بار در روز،استفاده از دهان شویه،شستن دستها قبل و بعد از اجابت مزاج،خشک كردن ناحیه تناسلي بعد از شستشو،استفاده از لیوان،قاشقو بشقاب مجزا، ایزوله بودن در اتاقي مجزا و نیز رعایت بهداشت فردي از طرف همراه شما ضروري مي باشد.علاوه بر این پرستاران و پزشکان باید در تماس با شما دستهاي خود را با آب و صابون و مواد ضدعفوني كننده شستشو دهند.در بعضي موارد نیز استفاده از دستکش،ماسک و لباسهاي مخصوص لازم مي باشد.در این زمان استفاده از میوه تازه، سبزیجات و بودن گیاهان طبیعي در اتاق بیمار ممنوع مي باشد زیرا این مواد اغلب حاوي قارچ و میکروبهایي هستند كه مي توانند احتمال عفونت را افزایش دهند، در مواردي كه مي خواهید از اتاق خارج شوید بهتر است ماسک و لباس مخصوص بپوشید تا حداقل تماس را با سایر افراد داشته باشید.
در این روزهاي انتظار، روزانه نمونه هاي خون جهت بررسي وضعیت “گرفتن پیوند” و بررسي عملکرد سایر دستگاههاي بدن انجام مي شود. وقتي پیوند شروع به فعالیت كرد كم كم آنتي بیوتیکها قطع مي شود و نیاز به تزریق خون و پلاکت كاهش مي یابد و وقتي مغز استخوان توانست تعداد كافي گلبول قرمز، سفید و پلاکت بسازد شما از بیمارستان مرخص مي شوید، بیماران پیوندي اغلب بین ۸-۴ هفته دربیمارستان بستري مي شوند كه این زمان ممکن است بسته به وضعیت بیماري طولانی تر هم شود.
مرحله پس از ترخیص
بعد از ترخیص بایستي احتیاطات مورد نیاز را براي مدت حداقل ۴-۳ ماه در پیوند از خود و ۱۲-۶ ماه در پیوند از دیگري رعایت نمایید سعي كنید در این مدت صبور و آرام باشید تا هرچه سریعتر به زندگي عادي و راحت خود بازگردید پس موارد زیر را رعایت نمایید:
عادات غذایي:
• زرده و سفیده تخم مرغ باید بخوبي پخته شوند،تخم مرغ عسلي نخورید و از غذاهایي كه حاوي تخم مرغ نیم پز هستند مانند املت، سالاد تخم مرغ و سس مایونز پرهیز كنید.
• شیر،ماست، پنیر و دیگر محصوالت لبني باید حتما پاستوریزه باشند و از شیریني هاي حاوي خامه استفاده نکنید ، بهتر است از محصولات لبني با بسته بندي كوچک استفاده شود كه نیاز به نگهداري مازاد آن در یخچال نباشد.
• میوه ها، سبزیجات و گیاهان تازه را با آب لوله كشي تمیز بشویید و ضدعفوني كردن آنها را فراموش نکنید.
• فقط از آب میوه هاي پاستوریزه یا خانگي استفاده نمایید.
• عسل پاستوریزه نشده استفاده نکنید.
• هنگام طبخ غذا مطمئن باشید كه غذا را به میزان كافي پخته اید.
• گوشت قرمز را طوري بپزید كه هنگام خوردن، قرمز یا صورتي رنگ نباشد.
• گوشت را بصورت كبابي و نیم پز نخورید.
• غذاهاي دریایي را بصورت خام مصرف نکنید.
• از مصرف فست فود و غذاهاي رستوراني بپرهیزید.
مراقبت از دهان:
• دندانها و لثه ها را ۲تا۳بار در روز و هر بار به مدت ۲تا۳دقیقه با مسواک نرم بشویید و ترجیحا از خمیردندانهاي بدون اسانس حاوي فلوراید مانند بیوتن و سنسوداین استفاده كنید.
• براي رفع خشکي دهان از آدامس یا آب نبات بدون قند استفاده كنید.
• از مصرف نوشیدني هایي كه حاوي مقدار زیاد شکر هستند اجتناب كنید.
• لبهاي خود را مرطوب نگه دارید و از ترک خوردگي لبها جلوگیري كنید.
• دندان مصنوعي را دوبار در روز مسواک زده وتمیز بشویید و در مواقعي كه از دندان استفاده نمي كنید آن را در محلول ضد میکروبي نگه دارید.
• ممکن است پزشک براي جلوگیري از عفونت دهان براي شما داروي نیستاتین تجویز كند دارو را در دهان غرغره كرده و سپس قورت دهید و تا ۲۰ دقیقه بعد چیزي نخورید و نیاشامید.
• هنگام مراجعه به دندانپزشک،حتما وي را در جریان بیماري و درمان خود قرار دهید.
بهداشت فردي:
• شستشوي مرتب دستها با آب و صابون را فراموش نکنید بخصوص در موارد زیر:قبل از درست كردن غذا و خوردن آن، بعد از رفتن به توالت، بعد از تماس با ترشحات بدن،بعد از تماس با تلفن، بعد از انجام كارهاي منزل،به نزدیکان خود نیز یادآوري كنید كه مرتبا دستهاي خود را بشویند.
• سعي كنید روزانه حمام كنید،اینکار باعث كاهش باكتري هاي پوست شده و خطر عفونت را در شما كاهش مي دهد،از صابونهاي ملایم و مرطوب كننده استفاده كنید.
• مي توانید جهت جلوگیري از خشکي پوست از لوسیونهاي مرطوب كننده فاقد الکل دوبار در روز استفاده كنید.
• خانه خود را تمیز نگه دارید.
• از رفتن به اماكن پرجمعیت و شلوغ بپرهیزید.
• از تماس با افرادي كه سرما خورده اند بپرهیزید.
• در حیاط یا باغچه كار نکنید و سعي كنید با خاک و گل و گیاهان تماس نداشته باشید.
• از تماس با حیوانات خانگي خودداري كنید،خراشیدگي و گاز گرفتگي توسط حیوانات خانگي مي تواند عامل ایجاد عفونت باشد.
در صورت مشاهده علائم زیر با پزشک خود تماس بگیرید:
خونریزي از دهان یا لثه، خونریزي از بیني كه متوقف نمي شود،كبودي روي بازوها یا ساق پا،مشاهده نقاط كوچک قرمز یا بنفش برروي پوست،ادرار قهوه اي یا قرمز رنگ،مدفوع سیاه یا قیري رنگ یا وجود خون قرمز در مدفوع، باال آوردن خون،تاري دید یا دوبیني.
پیگیري:
پس از انجام پیوند طبق توصیه پزشک به طور مرتب جهت بررسي مجدد مراجعه نمایید.
در صورت وجود هر یک از عالئم زیر به پزشک خود اطلاع دهید:
• تب، لرز و عرق
• راش یا تاول پوستي جدید
• زرد شدن پوست و چشم
• تنگي نفس در حالت استراحت
• سوزش ادرار
• اسهال
• تورم دستها و پاها
