لوزالمعده یا پانکراس در قسمت فوقانی شکم و پشت معده قرار گرفته است و به علت محل عمیق آن، تومور‌های پانکراس به ندرت لمس می‌شوند این قسمت از بدن ویژگی‌ها و بیماری‌هایی دارد.
تعریفی برای لوزالمعده یا پانکراس
لوزالمعده، پانکراس (Pancreas) یا خوش‌گوشت غده‌ای پهن و دراز در قسمت فوقانی شکم و پشت معده بوده که متشکل از سه قسمت سر، تنه و دم است.
قسمت سر پانکراس در مجاورت قسمت دوم (دوازدهه) یا دئودنوم قرار گرفته در واقع قسمت سر آن مجاورت داخلی قسمت دوم دئودنوم محسوب می‌شود.
تنه لوزالمعده در پشت معده قرار دارد و دم آن تا نزدیک طحال امتداد دارد. وزن پانکراس حدود صد گرم است.
به علت محل عمیق پانکراس، تومور‌های پانکراس به ندرت لمس می‌شوند (می توانید با فشار دادن شکم احساس کنید) و شاید به همین دلیل است که اکثر علائم سرطان پانکراس مشخص نمی‌شود تا زمانی که تومور به اندازه کافی بزرگ شده باشد و یا بین عملکرد پانکراس با سایر ارگان‌های مجاور مانند معده، دوازدهه، کبد و یا کیسه صفرا تداخل پیدا شود.
پانکراس به پنج قسمت تقسیم می‌شود:
۱- قسمت سر (head)
قسمت سر بزرگترین بخش پانکراس است. سر پانکراس در سمت راست شکم یافت می‌شود که در منحنی دوازدهه قرار دارد.
۲- uncinate process
بخشی از سر پانکراس است که به سمت شکم قلاب می‌شود. uncinate در اطراف دو رگ‌های خونی بسیار مهم، سرخرگ مزانتریک برتر و سیاهرگ مزانتریک برتر قلاب شده است.
۳- قسمت گردن (neck)
گردن بخش نازک غده بین سر و بدن پانکراس است.
۴- قسمت بدن (body)
قسمت بدن در وسط پانکراس بین گردن و دم است. سرخرگ و سیاهرگ مزنتری بالایی در پشت این قسمت پانکراس قرار دارد.
۵- قسمت دم (tail)
دم نوک پانکراس در سمت چپ شکم، در نزدیکی طحال است.
وظیفه پانکراس چیست؟
لوزالمعده را می‌توان هم یک غده درون ریز (غده‌ای که ترشحات آن با نام هورمون وارد جریان خون می‌شوند) و هم یک غده برون‌ریز (غده‌ای که ترشحات خود را از طریق مجرایی به سطح یا حفرات بدن می‌ریزد) دانست که آنزیم‌ها و مواد دیگری ترشح می‌کند که مستقیماً وارد محیط روده شده و به هضم پروتئین، چربی و کربوهیدرات کمک می‌کنند.
التهاب پانکراس چیست؟
پانکراس نسبت به بیماری مصونیت ندارد و اندامی مهم و در عین حال بسیار ظریف و حساس محسوب می‌شود.
پانکراتیت در کنار سرطان پانکراس یکی از بزرگترین خطراتی است که این اندام را تهدید می‌کند و این شرایط سبب ملتهب شدن پانکراس می‌شود.
آسیب پانکراس زمانی رخ می‌دهد که آنزیم‌های گوارشی پیش از ترشح در روده کوچک فعال شده و حمله به پانکراس را آغاز می‌کنند.
دو نوع پانکراتیت وجود دارند که شامل حاد و مزمن می‌شوند.
پانکراتیت حاد
پانکراتیت حاد شرایطی است که سبب بروز التهاب در پانکراس می‌شود. این التهاب اغلب کوتاه مدت است. پانکراتیت حاد شکل گیری دردی را به همراه دارد که شدت آن از خفیف تا ناراحتی شدید متغیر بوده و حتی به بیماری تهدیدکننده زندگی منجر می‌شود.
در شرایطی که بیشتر افراد مبتلا به پانکراتیت حاد طی مدت کوتاهی پس از دریافت درمان بهبود می‌یابند، موارد شدیدی وجود دارند که می‌توانند به خونریزی در پانکراس، آسیب جدی بافت، عفونت، و تشکیل کیست منجر شوند. در صورت عدم درمان، پانکراتیت می‌تواند به اندام‌های حیاتی دیگر مانند قلب، ریه‌ها و کلیه‌ها آسیب وارد کند.
علائم پانکراتیت حاد
علائم پانکراتیت حاد معمولا در قسمت بالایی شکم به همراه درد ناگهانی یا تدریجی ظاهر می‌شوند. این درد گاهی اوقات به کمر گسترش یافته و می‌تواند با شدت خفیف آغاز شود، اما پس از غذا خوردن تشدید شود. در صورت عدم درمان، درد اغلب شدید، پایدار و معمولا برای چندین روز ادامه می‌یابد. این شرایط کاملا جدی بوده و نیازمند مراقبت پزشکی فوری است که اغلب به ۳ تا ۵ روز بستری شدن در بیمارستان منجر می‌شود.
از دیگر علائم می‌توان به تورم شکم و حساسیت به لمس در این قسمت، حالت تهوع و استفراغ، و همچنین تب و نبض سریع اشاره کرد.
دلایل بروز پانکراتیت حاد
شایع‌ترین دلیل بروز پانکراتیت حاد سنگ‌های صفراوی هستند. سنگ‌های صفراوی از مجرای مشترک صفرا عبور کرده و وارد روده کوچک می‌شوند. در ورودی روده کوچک، مجرای اصلی پانکراس به مجرای مشترک صفرا پیوسته یا در کنار آن قرار می‌گیرد.
سنگ‌های صفراوی زمانی مساله ساز می‌شوند که در مجرای صفرا گیر کرده و جریان عادی مایع پانکراس را مسدود می‌کنند و این به آسیب دیدگی پانکراس منجر می‌شود و همچنین می‌تواند بازگشت صفرا به مجرای پانکراس را موجب شود. این که سنگ‌های صفراوی چگونه موجب پانکراتیت می‌شوند همچنان نامشخص است، اما آنچه می‌دانیم این است که قطعا ارتباطی بین این دو وجود دارد.
از دیگر دلایل پانکراتیت حاد می‌توان به سطوح بالای تری گلیسیرید در خون، برخی دارو‌های مصرفی، سطوح بالای کلسیم در خون و مصرف الکل اشاره کرد.
عوامل خطرآفرین برای پانکراتیت حاد
در بیشتر موارد، پانکراتیت می‌تواند برای هر فردی رخ دهد، اما احتمال بروز آن در افراد مبتلا به سنگ‌های صفراوی یا آن‌هایی که الکل مصرف می‌کنند، بیشتر است.
سنگ‌های صفراوی می‌توانند یکی از نخستین نشانه‌های این شرایط باشند، زیرا مجرای پانکراس را مسدود کرده و در نهایت موجب پانکراتیت حاد می‌شوند.
درمان پانکراتیت حاد
بیماران مبتلا به پانکراتیت حاد اغلب در بیمارستان بستری شده و مایعات و دارو‌های ضد درد را از طریق تزریق وریدی دریافت می‌کنند. در بسیاری موارد، علائم به اندازه‌ای شدید هستند که بیماران راهی بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) می‌شوند. آن‌ها در این بخش به دقت زیر نظر قرار خواهند گرفت، زیرا پانکراتیت می‌تواند به قلب، ریه ها، و کلیه‌ها آسیب وارد کند.
برخی موارد پانکراتیت شدید می‌تواند به مرگ بافت پانکراس منجر شود. در این موارد، اگر عفونت شکل بگیرد ممکن است عمل جراحی برای برداشتن بافت مرده یا آسیب دیده نیاز باشد.
در صورت درمان مناسب، حمله ناشی از یک پانکراتیت حاد تنها چند روز ادامه دارد. همان گونه که پیشتر اشاره شد، این شرایط اغلب به واسطه سنگ‌های صفراوی رخ می‌دهد. در برخی موارد، کیسه صفرا ممکن است برداشته شود یا انجام عمل جراحی روی مجرای صفرا نیاز باشد. پس از برداشتن سنگ‌های صفراوی و از بین رفتن التهاب، پانکراس معمولا به شرایط عادی باز می‌گردد.
پانکراتیت مزمن
پانکراتیت مزمن مشابه پانکراتیت حاد است، اما در این مورد التهاب بلند مدت است و شرایط بهتر نمی‌شود. در حقیقت، با گذشت زمان شرایط وخیم‌تر شده و می‌تواند به بروز آسیب دائمی منجر شود.
پانکراتیت مزمن اغلب پس از یک دوره پانکراتیت حاد و احتمالا به واسطه مصرف بیش از حد نوشیدنی‌های الکلی شکل می‌گیرد. آسیب دیدگی پانکراس ناشی از مصرف الکل ممکن است برای سال‌ها هیچ علائمی نداشته باشد، اما پس از آن، فرد ناگهان با بروز علائم شدید پانکراتیت مواجه شود.
علائم پانکراتیت مزمن
پانکراتیت مزمن نیز همانند پانکراتیت حاد، بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمن نیز درد در قسمت بالای شکم را تجربه خواهند کرد، اما ممکن است هیچ دردی نیز نداشته باشد.
درد می‌تواند به کمر گسترش یافته و پس از غذا خوردن یا نوشیدن مایعات تشدید شود و حالتی پایدار و ناتوان کننده به خود بگیرد. در برخی موارد، درد به شدت زیاد می‌شود و سپس از بین می‌رود، اما این شرایطی رایج نیست.
بیمار می‌تواند با حالت تهوع، استفراغ، کاهش وزن، اسهال، مدفوع چرب یا روغنی و مدفوع آجری رنگ نیز مواجه باشد.
افراد مبتلا به پانکراتیت مزمن حتی زمانی که اشتها و عادات غذا خوردن آن‌ها عادی است با کاهش وزن مکرر مواجه می‌شوند.
کاهش وزن به دلیل عدم ترشح کافی آنزیم‌های پانکراس برای گوارش غذا رخ می‌دهد، که در نتیجه آن مواد مغذی به صورت عادی جذب نشده و به سوء تغذیه منجر می‌شود.
بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمن در معرض خطر ابتلا به دیابت قرار دارند، زیرا ترشح هورمونی خاص در پانکراس که گلوکز خون را تنظیم می‌کند می‌تواند تحت تاثیر قرار بگیرد.
دلایل پانکراتیت مزمن
تقریبا ۷۰ درصد موارد پانکراتیت مزمن به دلیل مصرف بلند مدت الکل شکل می‌گیرند و ۲۰ تا ۳۰ درصد موارد دلیل نامشخصی دارند. هر مورد دیگر به طور معمول ناشی از سنگ‌های صفراوی، اختلال مادرزادی پانکراس، فیبروز کیستیک، تری گلیسیرید بالا، و مصرف برخی دارو‌ها شکل می‌گیرد و همچنین، بیماری‌های خودایمنی، انسداد مجرای پانکراس یا مجرای مشترک صفرا، و سابقه خانوادگی پانکراتیت از دیگر دلایل بالقوه هستند.
عوامل خطرآفرین برای پانکراتیت مزمن
برخلاف پانکراتیت حاد، تعداد عوامل خطرآفرین برای پانکراتیت مزمن محدود هستند که از آن جمله می‌توان به مصرف الکل در بلند مدت، برخی بیماری‌های ارثی، مانند فیبروز کیستیک، سنگ‌های صفراوی و شرایطی مانند تری گلیسیرید بالا و لوپوس اشاره کرد.
همچنین، پانکراتیت مزمن بین افراد بازه سنی ۳۰ تا ۴۰ سال شایع‌تر است و مردان بیشتر از زنان به آن مبتلا می‌شوند.
درمان پانکراتیت مزمن
درمان پانکراتیت مزمن نسبت به نوع حاد آن دشوارتر است، در واقع، بهترین و تنها کاری که می‌توان برای این بیماران انجام داد کمک به مدیریت درد و ارائه راهنمایی‌هایی درباره تغییرات غذایی، مانند دنبال کردن یک رژیم غذایی کم چربی است که می‌توانند به بهبود شرایط کمک کنند. همچنین، بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمن آنزیم‌های پانکراسی و هورمون تنظیم کننده گلوکز خون دریافت می‌کنند.
در موارد شدید، عمل جراحی برای کمک به تسکین شکم درد، بازگرداندن جریان آنزیم‌های گوارشی یا هورمون ها، درمان پانکراتیت مزمن ناشی از انسداد مجرای پانکراس، یا کاهش فراوانی حملات انجام می‌شود.
همچنین، تغییراتی در سبک زندگی شامل رژیم غذایی و توقف نوشیدن الکل و سیگار کشیدن به بیماران توصیه خواهد شد.
آیا پانکراتیت قابل پیشگیری است؟
با توجه به این حقیقت که پانکراتیت در درجه نخست به واسطه مصرف الکل رخ می‌دهد، در بیشتر مواقع شرایطی قابل پیشگیری برای بروز این بیماری وجود دارد، همچنین، سنگ‌های صفراوی یکی دیگر از دلایل شایع پانکراتیت هستند، از این رو، اتخاذ اقداماتی در راستای پیشگیری از این شرایط مفید خواهد بود. برای عوامل خطرآفرین و دلایل شایع دیگر، پیشگیری اندکی دشوارتر است.
